Ölkəni bürüyən DƏHŞƏTLİ virus – COVID, qızılca, yoxsa…
Alimlər müxtəlif virus ştamlarının eyni vaxtda hüceyrəyə nüfuz edə və bir-birinə təsir göstərə biləcəyini araşdırıb; Mərdan Əliyev: “Ölüm hallarını müşahidə etməyimiz təbiidir, çünki…”
Ölkədə naməlum virus tüğyan edir. Bəziləri bunu COVİD 19-un yeni ştammı, bəziləri mövsümi qrip adlandırır, bir çoxları isə qızılca kimi xarakterizə olunan virusla əlaqələndirir. Müşahidələrdən görürük ki, ətrafımızda xeyli adam temperaturla, ağır halsızlıqla müşahidə olunan virusa yoluxub.
Belə məlumat da var ki, ölkədə modul tipli xəstəxanalar yenidən hazırlıqlı vəziyyətə gətirilir. Bu arada, Cəlilabad rayon sakini, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin sonuncu kurs tələbəsi Sevil İbayevanın qızılca xəstəliyindən vəfat etməsi barədə xəbər verilib. Rayonun Sabirabad kənd sakini olan gənc qız Rayon Mərkəzi Xəstəxanasında dünyasını dəyişib. Məlumata görə, o, ötən ayın 26-da xəstəxananın infeksion xəstəliklər şöbəsində qızılca xəstəliyindən müalicə alırmış.
“Tələbə təsdiq edilməmiş sətəlcəmdən vəfat edib”. Bu barədə Tibbi Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyindən mediaya bildiriblər. Qeyd edilib ki, gənc qız ağır vəziyyətdə xəstəxanaya gətirilib və reanimasiya şöbəsinə yerləşdirilib. “Ona ”təsdiq edilməmiş sətəlcəm” diaqnozu qoyulub. Zəruri tibbi yardımın göstərilməsinə baxmayaraq, yanvarın 4-də o, vəfat edib”, – xəstəxanadan bildiriblər.
Qeyd edək ki, son vaxtlar Azərbaycanda qızılcaya yoluxma halları artıb. Xəstələnənlərin rəsmi statistikası açıqlanmasa da, qeyri-rəsmi məlumatlara görə, yüz minlərlə insan bu xəstəliyə yoluxub. 10 nəfər (uşaqlar və yeniyetmə) qızılcadan dünyasını dəyişib. Yeni ildə qızılcadan ilk uşaq ölümü yanvarın 6-da Şəkidə qeydə alınıb. 6 yaşlı Əli Məmişov vəfat edib.
Hazırda ölkədə qızılca ilə bağlı epidemioloji durum nə yerdədir? Azərbaycanda ilk dəfədir ki, uşaq yox, yetkin şəxs qızılcadan dünyasını dəyişir. Böyüklər üçün qızılca virusu hansı hallarda real təhlükə kəsb edir?
Qeyd edək ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) rəhbəri Tedros Qebreyesus da bir neçə gün öncə deyib ki, bir çox ölkədə koronavirus və qripin yaratdığı tənəffüs yoluxucu xəstəliklərin sayı artmaqdadır. Bunun bayramlardan sonra da davam edəcəyi gözlənilir. O qeyd edib ki, maskalardan, havalandırmadan mütəmadi istifadə etmək lazımdır.
Mərdan Əliyev
İnfeksionist-hepatoloq Mərdan Əliyev mövzu ilə bağlı “Yeni Müsavat”a dedi ki, ölkəmizdə hazırda həm qızılca, həm COVİD 19, həm də kəskin respirator virus infeksiyaları yayılıb: “Bunun içində qrip virusu da var. Boğaz ağrısı, burun axması, tutulması, yəni zökəm əlamətləri ilə müşahidə edilən və qızdırma ilə müşahidə edilən kəskin respirator virus əlamətləridir. Bu üç qrup virus infeksiyası ölkəmizdə var. Payız-qış mövsümündə bu xəstəliklərin aktivləşməsi müşahidə olunur. O ki qaldı qızılca xəstəliyinə, artıq bu virusun dünyada alovlanması müşahidə edilib. Hansı ölkələrdə ki, peyvəndləmə zəifdir, daha az gəlirli ölkələrdə bu daha çox müşahidə edilir. Yəni peyvəndləmənin zəif olduğu ölkələrdə qızılca xəstəliyi artır. Qızılca xəstəliyi əslində yüngül xəstəlik deyil. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə letallığı 5 faizdən yuxarı olan bir xəstəlikdir. Ona görə də ölüm hallarının müşahidə etyməyimiz də təbiidir. Qızılca xəstəliyinə daha çox 5 yaşlı uşaqlar həssas olsa da, bütün yaş qrupları bu xəstəliyə yoluxa bilir. Əslində 20 yaşdan yuxarı şəxslərdə ağır gedən bir xəstəlikdir. Buna görə də ağırlaşmalar, ölüm halları da müşahidə edilir. Qızılca xəstəliyinin ağırlaşması pnevmoniyadır. Bu haldan ölüm halının olması da labüddür”.
Adil Qeybulla
Tibb üzrə elmlər doktoru, professor Adil Qeybulla isə Musavat.com-a açıqlamasında deyib ki, qızılca bu gün özünü yeni formada büruzə verir: “Qızılca virusunun yeni xassəsi təkcə vaksin olmamaqla bağlı deyil. Bütün dünyada bununla bağlı işlər aparılır. Düşünürəm ki, koronovirus pandemiyasının buna təsiri var. İmmun sisteminin təlatümləri bu cür viruslara yol açır. Neçə müddət öncə də demişəm, əgər Azərbaycanın bir neçə rayonunda artıq problemlər varsa, o deməkdir ki, situasiya epidemik vəziyyət kimi dəyərləndirilməlidir. Ona uyğun da karantin tədbirləri görülməlidir”.
Yaponiyalı alimlər hüceyrələr üzərində apardıqları təcrübələrdə qızılca virusunun ölümcül panensefalite səbəb olduğunu aşkar ediblər. Araşdırma “Science Advances” jurnalında dərc olunub. Neyronları yoluxdurmaq üçün virusun hüceyrə membranına nüfuz etməsinə imkan verən F birləşmə zülalının mutasiyalarını tələb etdiyi məlum idi. Ancaq bu, hamısı deyil – ştamların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə ola biləcəyi və qarışıq genomlu viruslar əmələ gətirə biləcəyi də ortaya çıxıb. Belə ki, tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, vəhşi tipli F zülalı mutant ştamların yoluxuculuğunu azalda bilər, lakin bəzən əksinə, mutant zülalın hüceyrə membranı ilə birləşməsinə kömək edir – və ensefalitin inkişafını təmin edir. Qızılca virusu adətən sinir sisteminə təsir göstərmir, lakin nadir hallarda beyində uzun müddət qala bilər və kəskin infeksiyadan illər sonra ölümcül, mütərəqqi nevroloji pozğunluğa səbəb ola bilər. Bu, çox güman ki, virusun RNT genomunun mutasiyaları nəticəsində baş verir.
RNT viruslarının populyasiyaları sürətlə inkişaf edir və onlarda olan viruslar, genomun surətini çıxarmaq üçün məsul olan fermentin – RNT-dən asılı RNT polimerazın təsadüfi səhvləri düzəldə bilməməsi səbəbindən tez-tez mutasiyaya uğrayır. Bu səbəbdən yeni virus ştamları sürətlə ortaya çıxır, dərmanlara qarşı müqavimət inkişaf etdirir, immunitetdən qaçır və yeni növlərə yoluxmağı öyrənir. Tez-tez baş verən mutasiyalar səbəbindən viral populyasiyalar müxtəlif variantlardan – kvazislərdən ibarət ola bilər. Bu variantlar özləri müxtəlif xüsusiyyətlərə malik ola bilər, lakin əlavə olaraq bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olurlar və nəticədə bəzi funksiyaları qazanır və ya itirirlər – bu, bütün viral əhalinin davranışına təsir göstərir. Bu, müxtəlif virus genomlarının eyni vaxtda blok şəklində hüceyrəyə ötürülə bilməsi ilə əlaqədar baş verir. Məsələn, genomunda quş, donuz və insan qripi viruslarının genlərini ehtiva edən H1N1 donuz qripi belə yaranıb. Bir neçə il əvvəl, hətta bu cür viral qarşılıqlı əlaqəni – sosiovirusologiyanı öyrənən bir elm sahəsi meydana çıxardı. Qızılca virusunun səthində iki növ qlikoprotein var – hemaqlütinin H və füzyon zülalı F. H zülalı hüceyrələrdəki reseptorlarla birləşir və F zülalının struktur konformasiyasına səbəb olur – nəticədə birləşmə baş verir və virus hüceyrəyə nüfuz edir. Lakin neyronların vəhşi tip qızılca virusu üçün reseptorları yoxdur və buna görə də belə bir virusun F proteini birləşməni yarada bilməz. Bununla belə, F zülalı da mutasiya edə və artan fuzogenlik əldə edə bilər (hüceyrə membranları ilə birləşmək və virusun hüceyrəyə nüfuz etməsinə vasitəçilik etmək qabiliyyəti). Belə mutasiyalardan biri, T461I, SSPE olan xəstələrin viral izolatlarında tapılır. Bu mutant virus neyronlara CADM1 və ya CADM2 reseptorları, hüceyrə yapışma molekulları vasitəsilə daxil olur. Beləliklə, vəhşi tipli bir virus beyinə daxil ola bilmədiyi halda, fuzogenliyi artan mutant F zülalı olan virus bunu asanlıqla edir. Qızılca virusunun beyində neyrondan neyrona transinaptik ötürülmə yolu ilə yayıldığı güman edilir.
Virusoloq Yuta Şiroqane və Kyushu Universitetindən olan həmkarları da bir neçə virus genomunun birlikdə ötürülə biləcəyini və eyni vaxtda eyni neyronda (və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə) ola biləcəyini aşkar ediblər. Bu cür qarşılıqlı təsirlər virusun beyində qalması və neyronlar arasında ötürülmə qabiliyyətini müəyyənləşdirir.
Afaq MİRAYİQ,
“Yeni Müsavat”
