ŞOK GƏLİŞMƏ: FETÖ-nun məzhəb “terroru” – 1 milyon uşaq dini əmrdə

Əyalətlərdə dövlət tədricən tədrisdən geri çəkildi. Bəzi bölgələrdə məktəblər bağlandı. Yoxsulluq və sahibsizlik üzündən ailələr övladlarını dini əmrlərə təslim etdilər. Bu uşaqların sabah hansı məqsədlə istifadə ediləcəyi məlum deyil.

– Bu vəziyyət terrorizm qədər ciddi bir milli təhlükəsizlik problemidir. Məhkəmə qeydlərindən bilirik ki, İŞİD-ə qoşulanların əksəriyyəti Şərqi və Cənub-Şərqi Anadoludur. Bunun üçün AB proqramından ilhamlanan “Tarikat Erasmus” ifadəsini istifadə etdik.

– Afrin və İdlibdə uşaqlarımız terror təşkilatı PYD / YPG ilə, yəni PKK-nın Suriya qolu ilə vuruşur. Rəhbərlərinin qardaşı Salih Müslim də Qaziantepdə Zehra adlı bir mədrəsə açdı. Əsgərlərimiz, Türkiyədəki terrorçu Suriya mədrəsələri ailələri açıq mı Şəhid mi?

– Araşdırmamıza görə, Türkiyədə bir milyona yaxın uşaq məzhəblərin əlindədir. Onların əksəriyyəti kasıb ailələrdəndir. Onlar ümidsizdirlər. Sıxlıq ailəni çətinliklə bəsləyən valideynlər övladlarını məzhəbə verəndə bu, boğazı azaldır.

– Dini əmrlərin İstanbul Konvensiyası ilə bağlı nə səs-küy saldığına baxmayın. Qarşı cinslə demək olar ki, heç bir təması yoxdur. Yorğandan təhrik edilən və bu mövzuda fətva verən şeyxlər var.

– İstanbulda bir Quran kursunda uşaqlara, sonra Sakarya’da 12 yaşında bir qıza təcavüz etmək kimi bir çox xəbər və həbs var. Bunlar aysberqin ucudur. Məzhəb yataqxanaları, məktəblər, kurslar və evlər hər cür istismara açıqdır.

– Akademik həyatınıza “son qoyan” “Təhsildə məzhəb və mədrəsə gerçəkliyi” hesabatının gedişi barədə məlumat verə bilərsinizmi? 

Hesabatın mövzusu, kitabımı yazarkən Türkiyədəki Təhsil Siyasətləri, bugünkü 2018-ci ildə nəşr olunan təlim və imtahan zamanı ön plana çıxdı, amma bir çox köhnə tarix. Bu cür tədqiqat aparmaq fikri Rusiyada təhsil sistemini öyrənərkən ağlıma gəldi. FETÖ keçmiş Sovet coğrafiyasına yayıldı, ancaq ruslar bunu bir təhlükə olaraq gördülər. Daha sonra təhsil siyasətləri ilə bağlı araşdırma aparmaq üçün ABŞ-a getdiyim zaman onların qorunub qorunduğunu gördüm. Belə bir quruluşun Türkiyə üçün necə böyük bir təhlükə olduğunu gördüm. Üstəlik, təhsil altyapısını qurmuş bir qurumdan bəhs edirik. Xüsusi tədris müəssisələri ilə böyüyən, liseylər, universitetlər və yataqxanalar quran, təhsil və nəşr sahəsində bir holdinq halına gələn bir quruluşdur. Tədricən böyüdülən və 2002-ci ildə hakim ortağa çevrilən bir məzhəbdir.

– “FETÖ-nü hansı məzhəb əvəz edəcək” kimi müzakirələr … 

Tam olaraq. Beləliklə, struktur problemi həll olunmadı. Bunun üzərinə Türkiyədə kult haqqında araşdırmalara başladım. Ancaq Osmanlıdan bəri problem olan bu mövzuda işlərin az olduğunu anladım. Beləliklə, Türk təhsilindəki məzhəb həqiqəti ilə bağlı bir hesabat hazırlamaq fikri ortaya çıxdı. Hesabat dörd ayda tamamlandı, lakin hazırlıq və təhlil təxminən bir il çəkdi. Nəticələrdən də təəccübləndik. Məzhəbin və İstanbuldakı qollarının Quran kursu adı altında minlərlə uşağa təhsil verdiyini gördük. Bu uşaqların bəziləri hətta məktəb yaşında deyildi. Kənddəki vəziyyət əslində daha pisdir.

– Hansı bucaq? 

Dövlət tədricən tədrisdən çəkildi. Bəzi bölgələrdə məktəblər indi bağlıdır. Yoxsulluq və mülkiyyət çatışmazlığı üzündən ailələr övladlarını dini əmrlərə təhvil verdilər. Bu uşaqların sabah hansı məqsədlə istifadə ediləcəyi məlum deyil. Təhsillərinə görə hər cür istismara açıqdırlar. Bu vəziyyət terrorizm qədər ciddi bir milli təhlükəsizlik problemidir. Məhkəmə qeydlərindən bilirik ki, İŞİD-ə qoşulanların əksəriyyəti Şərqi və Cənub-Şərqi Anadoludur. Şərqi və Cənub-Şərqi Anadoludakı mədrəsələr İraq, İran və Suriya kimi problemli ölkələrdəki oxşar strukturlarla əlaqəlidir. Bunun üçün AB proqramından ilhamlanaraq “Tarikat Erasmus” ifadəsini istifadə etdik. Tələbələr gəlir, tələbələr gedirlər. Dövlət illərdir bu strukturlara göz yumur; lakin bu təhsildən keçənlərin bəziləri sonradan terrora qarışdılar. Afrində, İdlibdə uşaqlarımız PKK-nın Suriya qolu PYD / YPG terror təşkilatı ilə mübarizə aparır. Rəhbərlərinin qardaşı Salih Müslim də Qaziantepdə Zehra adlı bir mədrəsə açdı. Əsgərlərimiz, Türkiyədəki terrorçu Suriyalı mədrəsələrin ailələri açıq mı Şəhid mi? Türk təhsil sisteminin gəldiyi yer budur. Bu, əslində bir illik işimizin xülasəsidir.

– Hansı metodologiyaya əməl etdiniz? Kimle tanış oldun 

Əvvəlcə açıq mənbələri taradıq. Çünki Türkiyədəki bu qədər ehtiyatsız təriqət, qadağan edilməsinə baxmayaraq qanunsuz pul toplama; yataqxana, məktəb, sinif otağının açılması; iclasların təşkili; Televizoru açın; Manifestlər nəşr kimi bir çox cəhətdən açıq şəkildə Türkiyəyə qarşı mübarizə apardı. Hətta “Suriya Cihadı” na açıq şəkildə cəlb edənlər var. Milli Təhlükəsizlik Şurasının 25 Avqust 2004-cü il tarixli və 481 saylı qərarına əsasən, məzhəblərin quruluşu və əməliyyatları ilə bağlı fəaliyyət göstərən təhlükəsizlik bölmələri ilə görüşlər keçirdik. Fərqli şəhərlərdə dini məzhəb yurdlarında və məktəblərdə oxuyan tələbələr və onların valideynləri ilə görüşdük.

– Getdikləri yol və bu cür böyümənin səbəbləri? 

Soyuq Döyüş əslində Türkiyədə bir məzhəbdir. Kommunizmlə mübarizə üçün dəstəklənən və sonra pul və faiz münasibətləri ilə qalınlaşan qaranlıq təşkilatlar.

– Bu qədər pulun mənbəyi? 

Əvvəllər həcc, ümrə, ianə, fitrə, zəkat və qurban dərisi kimi gəlirləri var idi, amma indi camaat tərəfindən bəslənilən nəhəng təsərrüfatlara çevrildi. Xüsusilə hər kəsin bildiyi kimi, təhsil və səhiyyə sahəsinə üstünlük verdilər.

– Və nəhayət siyasəti ələ keçirdilər.

Əslində onlar həmişə siyasətdə olublar. Bunun təməl məqsədləri olduğunu deyə bilərik. Osmanlı İmperiyasından bəri, məzhəblər dövlət təşkilatında təsirli olmaq üçün içəridən və xaricdən hər cür dəstəyi almışlar. Onların əsas məqsədi bu idi.

– Xalqa necə sızdılar? 

Kasıb tələbələri və gəncləri şəbəkələrinə saldılar. Xüsusilə böyük şəhərlərdə oxumaq məcburiyyətində qalan, amma pulu olmayan gəncləri topladılar. Yataqxana və təqaüd imkanları təmin etdilər. Məzunlar da siyasi münasibətlərindən istifadə edərək onları açıq şəkildə quraşdırdılar.

Tarixçilərin 1 MİLYON UŞAĞI VAR!

– Türkiyədə neçə uşağın əmri ilə yuxarı və aşağı? 

Araşdırmamıza görə, Türkiyədə bir milyon uşağa tapınma onun əlində olduğu qənaətinə gəldi. Onların əksəriyyəti kasıb ailələrdəndir. Onlar ümidsizdirlər. Böyük şəhərlərin ətrafında yaşayan ailələrin uşaqları, kənd yerlərindən gəlirlər, uşaqlarını dini və ənənəvi dəyərlərlə qoruya biləcəklərini düşünürlər.

– Dini sifarişlərə hansı motivlərlə verilir? 

Prioritet iqtisadiyyatdır. Sıxlıq ailəni çətinliklə bəsləyən valideynlər övladlarını məzhəbə verəndə bu, boğazı azaldır. Sonra “oğlum-qızım metropolda yaxalanır, pis yola düşür, dininə inamla böyüyür” düşünənlər var. Həmyerlilərinin qonşuluqdakı istiqamətləri var. Bu insanlar “heç olmasa övladlarımız pulsuz təhsil alır” düşüncəsi ilə şəhəri tuta bilməməyin və iqtisadi çatışmazlıqlarının cansıxıcılığının xəyallarını aradan qaldırırlar. Bu vəziyyət bir növ “ümidsizliyin çarəsi” halına gəldi.

– Və buna “Ət mənim sümüyümdür” deyilir .. 

Axı söhbət uşağın mədəsini bəsləyən və yatmaq üçün yer verən bir qurumdan gedir. Ailənin başqa çarəsi yoxdur. 24 Yanvar Qərarlarından sonra qloballaşma və özəlləşdirmə daxilində dövlət tədricən sosial həyatdan və təhsildən çəkildi və kasıb ailələr üçün başqa bir həll yolu qalmadı.

– Aldıqları təhsil nədir? 

Təlimlərin əksəriyyəti ərəb və kürd dillərindədir. Təhsil barışmaz itaət və metafizik bir xəyal ilə öyrədilir. Bu təhsildə heç bir elmi və rasional elementin yeri yoxdur. Heç bir şey dindirilə bilməz. Peyğəmbərlik möcüzələrinə sahib olduqlarını iddia edirlər. Bu vəziyyət, söhbət zamanı uşaqlara söylənilən və ya izləmələri lazım olan təbliğatla gücləndirilir. Dinimiz, həqiqətləri ilə əlaqəsiz bir təhsildir.

– Bu dini strukturlara girmək asandır, belə ki, hər kəs öz övladlarını verə bilər? 

Əslində asandır. Təriqətə girmək üçün imtahan, test və ya müsahibə yoxdur. Kasıb ailələr də ətraf mühitin təsiri və müəllimə inamı ilə uşaqlarını bu yerlərə aparırlar ki, “uşağım təhsil alsın və boğaz evdən az olsun”. Girdikdən sonra uşaqların xüsusiyyətlərinə görə təsnifat edilə bilər. Məsul olanlar yaş və cinsi ayrı-seçkiliyə görə təyin olunur. Bu məsul qrupdakı uşaqlara rəhbərlik edir.

– Onların da seçdikləri “ağıllı” uşaqlar varmı? 

Əlbətdədir. Bu uşaqlardan ağıllı olanlar bəzi məzhəblərdə fərqli bir təhsilə məruz qalır, təhsil həyatı boyunca rəhbər tutulur, məzhəb üçün ən faydalı olacağı bir quruma yerləşdirilərək və ya məzhəbin iyerarxiyasına təyin edilərək qiymətləndirilir. Universitetlər açıldıqda, giriş qapılarında yataqxanaları məzun etmək üçün tələbələri ovlamağa çalışan insanları tez-tez görürük. Burada ağıllı, kasıb və çalışqan uşaqları evlərinə aparmağa çalışırlar.

– Başqa ölkələrlə əlaqələr varmı? 

Xüsusilə Şərqi və Cənub-Şərqi vilayətlərdəki məzhəblər İran, İraq və Suriya kimi ölkələrdə güclü əlaqələrə malikdirlər. Bu əlaqələr yalnız dini deyil, iqtisadi, sosial və ailə bağlarıdır. Sərhədləri keçmək asan olduğundan qarşılıqlı gediş-gəliş var.

– Türkiyədə neçə sifariş var? 

Türkiyədəki 30 əsas məzhəb və 400 qolu var. Yalnız İstanbulda 448 lojalar fəaliyyətlərini açıq şəkildə davam etdirirlər. Əksəriyyəti İstanbul, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Adıyaman, Batman, Van, Hakkari, Şırnak, Ağrı, Muş, Bitlis, Qaziantep və Şanlıurfada 800-dən çox aktiv mədrəsə var. Üstəlik, böyük şəhərlərdə neçə mənzil mədrəsəsinin fəaliyyət göstərdiyi məlum deyil.

– Hamısı bir-birinə bənzəyir, yoxsa onları ayıran vacib məqamlar varmı? 

Dini şərhlər baxımından bir-birlərindən fərqli olduqlarını iddia etsələr də, struktur baxımından eyni olduqlarını söyləmək olar. Təşkilatlarında, maliyyə qaynaqlarında, güclərində və dövlətlə münasibətlərində eynidirlər.

– Bu uşaqları kim öyrədir? 

Çox vaxt onların təhsili “Seyda” adlanan insanlarla eyni məzhəbdə olan və eyni yolu keçmiş qardaşlar tərəfindən verilir. Son illər Suriyadakı daxili müharibə səbəbi ilə Türkiyəyə müəllim olaraq gəlməyin də özlərinə fayda gətirdiyini gördük.

TARİXİ Yurdxanalar hər cür istismara açıqdır 

– Son illərdə təriqət və təcavüz hadisələri ilə məzhəblər tez-tez gündəmə gəlir. Bu yaxınlarda Usşaki təriqətinin lideri Fatih Nurullah, 12 yaşlı bir qıza cinsi təcavüz etdiyi üçün həbs olundu. Bu təqib hallarının əsasında hansı sosiologiya və psixologiya dayanır? 

Mədrəsə tələbələri internatda qalırlar. Qapalı mühit, beyin yuyulması, qorxu və etibarsızlıq səbəbi ilə hər cür istismara açıqdırlar. Məzhəblərin İstanbul Konvensiyası ilə bağlı nə səsləndirdiyinə baxmayın. Qarşı cinslə demək olar ki, heç bir təması yoxdur. Bu mövzuda yorğandan təxribat edən və fətva verən şeyxlər var. Gənc yaşlarından yaşlı insanlarla birlikdə yaşamağa və onlara tamamilə itaət etməyə əsaslanan qapalı bir quruluşda böyüyürlər. Ünsiyyət imkanlarının artması ilə məzhəb yataqxanalarında və məktəblərdə yaşanan təcavüz və istismarları öyrənə bildik. Ancaq bu, keçmişdən bəri baş verir. Uşaqlar İstanbulda bir Quran kursunda təcavüzə uğradı, daha sonra Sakarya’da 12 yaşında bir qız uşağına təcavüz edildi kimi bir çox xəbər və həbs var. Bunlar aysberqin ucudur. Məzhəb yataqxanaları, məktəblər, kurslar və evlər hər cür istismara açıqdır. Burada qalan uşaqlar evlərinə qayıtdıqda psixoloji vəziyyətlərini ailələrinə, varsa qardaşlarına da əks etdirə bilərlər.

– Qadınlara nə öyrədilir? 

Təəssüf ki, qadınlara borc olaraq kişilərə itaət etmək ən vacib təlimdir! Bir qadın olaraq bunu təəssüflə deyirəm. Onların fikrincə, qadın artıq kişinin qabırğasından və kişinin köləsindən yaranan ikinci dərəcəli bir varlıqdır.

– Qadınlarda nə var, niyə hörmət göstərmirlər? 

Qadınlar öz mülkləri, qənimətləri və ikinci dərəcəli insanlar kimi görünürlər. Onların zərif sözlərdən kənar heç bir dəyəri yoxdur. Şeyxə itaət etmək kimi, qadınlara da ərlərinə itaət etmək və dünyaya gətirmək kimi bir təhsil verilir. Nəticədə məzhəblərin qadına hörməti yoxdur. Digərləri qadınları lənət mənbəyi kimi görürlər.

– Ailələr bütün bunları bilir, yenə də heç bir şey dəyişmir? 

Özlərini bu şəkildə qoruyacaqlarını düşünürlər. Baumanın dediyi kimi, məzhəblər və camaatlar, həm xristian dünyasında, həm də içimizdə təhlükəli bir dünyada təhlükəsizlik axtarışı, itirdiyimiz və axtardığımız itirilmiş cənnət. İnsanlar təhlükəsizlik və çarəsizlik arzusu ilə yığıncaqlara gedirlər. Sərbəstlik itkisi və təhlükəsizliyə itaət var. Heç bir dövlət təşkilatının olmadığı və boşluq buraxdıqları məzhəb təşkilatlarında özlərini təhlükəsiz hiss edirlər.

– Yaxşı, bu uşaqlar arasında qaçan var, yoxsa hamısı bu təlimləri qəbul edərək yaşayırlar? 

Fərdi hadisələr xaricində demək olar ki, hamısı bu vəziyyəti qəbul edir və bu təlimlərlə yaşayır. Çünki itaətkarlıq orada öyrədilir. Bir sözlə, “itaət et və rahatla” təlimi var və insanlar istəsələr də bu qəzəbli dövrdən çıxa bilmirlər.

DİN-SİYASƏT-TƏHSİL İLƏ ƏLAQƏSİ SONDUR 

– Bəs nə etmək lazımdır? 

Məzhəblərin və camaatların bağlanması lazım olduğunu söyləmək ən asandır, amma “Dərviş yurdlarını və qonaqlıqlarını bağlamaq” qanunu hələ də qüvvədədir, ona görə də onlar hər halda bağlanmalıdır. Praktikada problemlər Türkiyədə bir çox mövzuda. Dövlət bunları görür və görməzdən gəlir, çünki əksəriyyəti dərnək və təməl çətiri altındadır. Üstəlik, şeyxlərin çoxu müsahibə verir və dövlət adamları ilə görüşür. İlk növbədə qanunların tətbiqi problemi həll olunmalıdır. Məzhəblər və camaatlar, xüsusən dövlətin çatışmadığı bölgələrdə meydana çıxır. Təbiət boşluğu aradan qaldırmaz, dərhal başqaları tərəfindən doldurulur. Dövlət yaranmış boşluğu doldurmalıdır. Təhsil siyasətləri sürüşməkdən xilas olmalı və hər kəsə təhsil, yataqxana və təqaüd hüququ verilməlidir; Dünyəvi, çağdaş, elmi, sual verən, sərbəst düşünən insanlar yetişdirilməlidir. Bir sözlə, konstitusiyamızın 42-ci maddəsi. 1973-cü il tarixli 1739 nömrəli Milli Təhsil Əsas Qanunu həqiqi mənada həyata keçirilməlidir. Əlbətdə ki, hər şeydən əvvəl din-siyasət-təhsil arasındakı əlaqəyə son qoyulmalıdır.

NİYƏ PROF. Dr. ESERGÜL BALCI?  

İstanbul Universiteti Ədəbiyyat Fakültəsi Türk Dili və Ədəbiyyatı Bölməsini bitirdikdən sonra müxtəlif yerlərdə ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. Türkiyə Orta Şərq Dövlət İdarəetmə İnstitutu məzunu, Hacettepe Universiteti Təhsil Fakültəsi Təhsil İdarəetmə Nəzarət Planlaması İqtisadiyyat namizədi etdi. Hacettepe, Abant İzzet Baysal, Muğla Sıtkı Koçman, Ege və Dokuz Eylül universitetlərində çalışdı. Bölmə müdiri, institut direktoru, dekan müavini və dekan vəzifələrində çalışıb. Moskva Dövlət Universitetində dərs demiş və Rusiya təhsil sistemini öyrənmişdir. Polşanın Krakov Universitetində və Litvanın Vilnüs Universitetində Erasmusun bir hissəsi olaraq dərs demişdir. ABŞ-ın Michigan State University-də tədqiqatçı vəzifəsində çalışıb. Dini əmrlərin təhsildə təsirini araşdırmaq üçün 2018-ci ildə “Təhsildə məzhəb və mədrəsə gerçəkliyi” adlı araşdırması səbəbiylə Dokuz Eylül Universiteti Rektorluğu tərəfindən “nə məqsədlə, kimlə və icazəsiz” istintaqı başladıldı. Müdafiəsini etdi, “pis zövqünə” görə təqaüdə çıxdı və IYI Partiyasında siyasət etmək qərarına gəldi. Hələ də Yaxşı Partiya Təhsil Komissiyasında təhsilini davam etdirir.

“GÜN” Analitik informasiya şöbəsi